Rối loạn căng thẳng sau sang chấn (Hội chứng PTSD) xuất phát từ nguyên nhân chủ yếu do thân chủ trải qua, chứng kiến sự kiện gây sang chấn trong quá khứ. Hội chứng này có thể xảy ra với bất cứ ai, tuỳ vào khả năng chịu đựng của mỗi người mà có thể có những triệu chứng khác nhau hoặc phát triển thành Hội chứng PTSD.

Rối loạn căng thẳng sau sang chấn là gì?

Rối loạn căng thẳng sau sang chấn (tên tiếng Anh là Post-traumatic stress disorder - Hội chứng PTSD) là một dạng rối loạn tâm lý, thường bắt đầu từ 3 tháng sau khi thân chủ gặp biến cố hoặc sự kiện đau buồn. Rối loạn căng thẳng sau sang chấn đặc trưng bởi các triệu chứng hồi tưởng, lo lắng, suy nghĩ không kiểm soát hoặc có cảnh giác quá mức. 

Hội chứng PTSD thường xuất hiện sau khi xảy ra sự kiện sang chấn

Hầu hết những người trải qua sự kiện chấn thương có thể gặp khó khăn trong việc điều chỉnh và đối phó với các vấn đề tâm lý trong một thời gian ngắn. Thậm chí nhiều năm sau sự kiện, các triệu chứng dần trở nên tồi tệ hơn và ảnh hưởng nghiêm trọng đến cuộc sống hằng ngày của thân chủ. 

Nguyên nhân

Việc trải qua, chứng kiến hoặc tìm hiểu về các sự kiện đau thương, gây sang chấn hoặc đe dọa nghiêm trọng đến tính mạng, sức khỏe thể chất, cảm xúc hoặc tinh thần có thể khiến bạn mắc phải hội chứng này. Các sự kiện sang chấn có thể là bất cứ điều gì, chẳng hạn như: tai nạn, thiên tai, chiến tranh, bạo lực, sự kiện căng thẳng, mất mát… Bên cạnh đó, có nhiều yếu tố thúc đẩy khả năng mắc phải hội chứng PTSD, chẳng hạn như: 

• Hành hung về thể xác 
• Lạm dụng thể chất, tình dục
• Bị đe doạ bằng vũ khí
• Tai nạn
• Trải qua sự kiện làm căng thẳng, đau thương nghiêm trọng hoặc kéo dài 
• Tiền sử sức khoẻ tâm thần gia đình, tiền sử gia đình mắc chứng lo âu và trầm cảm hoặc mắc các vấn đề về sức khỏe tâm thần
• Lạm dụng thuốc
• Không có sự hỗ trợ từ người thân (gia đình, bạn bè…)
• Đặc điểm di truyền tính cách
• Các sự kiện cực đoan khác

Đối tượng dễ mắc rối loạn căng thẳng sau sang chấn

Theo nghiên cứu, rối loạn căng thẳng sau sang chấn (PTSD) thường gặp ở những cựu quân nhân. Tuy nhiên, hội chứng này có thể xuất hiện ở bất kỳ ai từng trải qua sự kiện vượt quá khả năng chịu đựng của họ. Mỗi cá nhân sẽ có những phản ứng khác nhau đối với các sự kiện sang chấn và không phải ai cũng phát triển thành PTSD. Những người từng bị lạm dụng khi còn nhỏ hoặc đã trải qua nhiều tình huống đe dọa đến tính mạng, đặc biệt là nạn nhân của xâm hại thể chất và tình dục có nguy cơ mắc PTSD cao hơn. 

Triệu chứng của PTSD

Rối loạn căng thẳng sau sang chấn thường bắt đầu trong vòng 3 tháng kể từ khi xảy ra sự kiện. Tuy nhiên, cũng có vài trường hợp, những triệu chứng này xuất hiện sau nhiều năm. Nhìn chung, mỗi đối tượng sẽ có mức độ nghiêm trọng và khoảng thời gian kéo dài khác nhau. Theo nghiên cứu, rối loạn stress sau sang chấn được chia làm 4 giai đoạn với những dấu hiệu khác nhau: 

Hồi tưởng

Đây là giai đoạn tái hiện những dòng ký ức thông qua suy nghĩ (ảo giác, ác mộng, hồi tưởng). Thân chủ sẽ cảm thấy đau khổ, dằn vặt mỗi khi nhìn thấy hình ảnh, bối cảnh hoặc những gì có thể gợi nhớ về ký ức đó.

• Những ký ức đau buồn, không mong muốn liên tục tái diễn
• Trải nghiệm lại sự kiện đau thương như thể nó đang hoặc sắp xảy ra thêm một lần nữa
• Xuất hiện những giấc mơ hoặc ác mộng về sự kiện đó
• Phản ứng thể chất, căng thẳng với sự vật gợi nhớ về sự kiện đau thương

Né tránh

Những người bị rối loạn căng thẳng sau sang chấn ở giai đoạn này thường có những hành động mang tính né tránh, có thể là né tránh địa điểm, con người, tình huống… hoặc những điều khiến họ nhớ lại ký ức đó. Thân chủ thường cố gắng không suy nghĩ và nói về sự kiện đã xảy ra, tự cô lập với xã hội, mất đi sự hứng thú đối với xã hội và các hoạt động thú vị hằng ngày …

Việc né tránh các tình huống liên quan là một trong những biểu hiện của rối loạn căng thẳng sau sang chấn

Có suy nghĩ và tâm trạng tiêu cực

Các triệu chứng của giai đoạn này bao gồm:

• Suy nghĩ tiêu cực về bản thân, người khác và những điều xung quanh
• Xuất hiện những cảm xúc tiêu cực như: sợ hãi, tội lỗi, xấu hổ, tức giận, đổ lỗi…. 
• Vấn đề khác về trí nhớ, không nhớ những khía cạnh quan trọng về sự kiện
• Cảm thấy xa cách với các mối quan hệ xung quanh (người thân, bạn bè, gia đình…)
• Tê liệt về mặt cảm xúc
• Khó tập trung và thường dễ giật mình

Thay đổi phản ứng về thể chất và cảm xúc

Còn được gọi là triệu chứng kích thích, chẳng hạn như:

• Thường xuyên cáu gắt, giận dữ quá mức hoặc có hành vi hung hăng
• Dễ giật mình, sợ hãi
• Luôn cảnh giác với nguy hiểm
• Hành vi tự hại: lạm dụng rượu hoặc lái xe nhanh
• Khó ngủ, ngủ không sâu giấc, mất ngủ
• Phản ứng cơ thể: nhịp tim tăng nhanh, thở nhanh, đổ mồ hôi, run rẩy

Trẻ em dưới 6 tuổi mắc hội chứng PTSD có thể gặp khó khăn trong việc thể hiện cảm xúc, trẻ thường hay bồn chồn, lo lắng, khó tập trung chú ý và ngăn nắp. Tuy nhiên, những triệu chứng này thường dễ nhầm lẫn với Hội chứng ADHD - Rối loạn tăng động giảm chú ý. Trẻ khi mắc rối loạn căng thẳng sau sang chấn  thường có các triệu chứng có thể được phát hiện bao gồm:

• Thông qua trò chơi để tái hiện lại khía cạnh nào đó của sự kiện đau thương
• Xuất hiện những cơn ác mộng, thể hiện ký ức đau buồn hoặc không 

Các loại PTSD

Mỗi cá nhân sẽ phát triển các loại PTSD khác nhau dựa trên bản chất của sự kiện chấn thương và khả năng chịu đựng của họ. Các loại PTSD được phân chia nhằm giúp các nhà điều trị chuyên môn hiểu, tiếp cận và có cách điều trị phù hợp (DSM-5, Sổ tay chẩn đoán và thống kê các rối loạn tâm thần). Hội chứng PTSD được phân thành nhiều dạng khác nhau, như:

Rối loạn căng thẳng bình thường

Mặc dù các triệu chứng PTSD có thể xuất hiện sau những sự kiện chấn thương, nhưng không phải ai cũng phát triển thành rối loạn này. Đa số mọi người trải qua những phản ứng căng thẳng bình thường trước các tình trong cuộc sống như bệnh tật, tai nạn, hay phẫu thuật. Các triệu chứng căng thẳng này thường thuyên giảm theo thời gian và không gây ra đau khổ nghiêm trọng, có thể bao gồm: buồn bã, sợ hãi, tức giận, thường xuyên nghĩ về sự việc đau thương, khó tập trung, mất ngủ và cảm thấy xa cách với người khác… Nếu được sự hỗ trợ từ người thân, qua thời gian các triệu chứng dần thuyên giảm.

Rối loạn căng thẳng cấp tính 

ASD (Acute Stress Disorder) - Rối loạn căng thẳng cấp tính được xác định khi các dấu hiệu kéo dài ít nhất 3 ngày và tối đa trong vòng 1 tháng kể từ sau khi thân chủ trải qua sự kiện sang chấn. Theo DSM - 5 (Sổ tay chẩn đoán và thống kê các rối loạn tâm thần), những người đã tiếp xúc với tử vong, thương tích và xâm hại tình dục sẽ có khả năng cao mắc phải loại này. 

Khi có biểu hiện của PTSD bạn nên điều trị sớm để tránh tình trạng nghiêm trọng hơn

Đối với rối loạn căng thẳng cấp tính thường được khuyến khích điều trị sớm để có thể ngăn ngừa sự tiến triển của hội chứng. Người bệnh thường có các triệu chứng như: phản ứng giật mình quá mức, lo lắng thái quá, liên tục cảm thấy căng thẳng hoặc có hành vi tránh né…

PTSD  không phức tạp 

PTSD không phức tạp thường phát triển từ một sự kiện chấn thương duy nhất và không kèm theo các rối loạn tâm thần khác. Các triệu chứng phổ biến bao gồm suy nghĩ ám ảnh, tránh né, thay đổi tâm trạng đột ngột, thay đổi nhận thức, phản ứng chậm, lo lắng và dễ cáu kỉnh khi gặp tình huống hoặc không gian gợi nhớ đến ký ức đau khổ. Những biểu hiện này có thể gây căng thẳng trong các mối quan hệ xung quanh và ảnh hưởng đến các hoạt động thường ngày.

PTSD phức tạp

CPTSD - Complex Post-Traumatic Stress Disorder là một dạng rối loạn căng thẳng sau chấn thương (PTSD) đặc biệt, thường phát triển sau khi trải qua những sự kiện chấn thương kéo dài hoặc lặp đi lặp lại, chẳng hạn như: lạm dụng, bạo hành, hoặc bạo lực liên tục trong thời gian dài.  CPTSD có các triệu chứng tương tự như PTSD và có thêm những dấu hiệu liên quan đến các vấn đề về cảm xúc, mối quan hệ và nhận thức về bản thân, như:

• Cảm thấy khác biệt
• Xấu hổ, tội lỗi, bất lực
• Không tin tưởng người khác
• Ám ảnh hoặc bận tâm đến việc trả thù
• Rối loạn cảm xúc 

PTSD sau sang chấn phân ly

Các triệu chứng của PTSD có thể bao gồm: ký ức không mong muốn, ác mộng hoặc hồi tưởng như thể tái trải nghiệm sự kiện. Nhiều người cố gắng tránh nhớ lại sự kiện hoặc tránh những điều gợi nhớ đến nó. Họ có thể trải qua những thay đổi tiêu cực trong suy nghĩ, chẳng hạn như mất trí nhớ về sự kiện (hay quên phân ly), cảm thấy tách biệt hoặc xa lạ với người khác, tự trách mình một cách không hợp lý và mất khả năng cảm nhận niềm vui. Các triệu chứng khác bao gồm cảnh giác cao độ, cáu kỉnh, khó tập trung, và rối loạn giấc ngủ.

Phân nhóm phân ly của rối loạn căng thẳng sau chấn thương (PTSD) bao gồm tất cả các triệu chứng của PTSD cùng với cảm giác tách rời khỏi bản thân (giải thể nhân cách) và cảm nhận sai lệch về thực tại, thường gặp ở những đối tượng từng trải qua bạo lực gia đình hoặc chấn thương thời thơ ấu. Các triệu chứng phân ly liên quan đến cảm giác tách rời bản thân, trí nhớ và ý thức, cụ thể là:

• Giải thể nhân cách: Cảm giác tách rời dai dẳng hoặc lặp lại từ suy nghĩ hoặc cơ thể của mình (ví dụ: cảm thấy như mình đang quan sát bản thân từ bên ngoài, cảm thấy như đang trong giấc mơ, hoặc cảm giác cơ thể không có thực, thời gian trôi chậm).
• Tri giác sai thực tại: Cảm giác dai dẳng hoặc lặp lại về sự không thực của môi trường xung quanh (ví dụ: thế giới xung quanh trở nên mơ hồ, xa vời, hoặc bị bóp méo).

PTSD đi kèm

Rối loạn căng thẳng sau sang chấn đi kèm được mô tả là đối tượng trải qua PTSD cùng lúc với những rối loạn tâm lý khác, chẳng hạn như: Trầm cảm, lo âu, rối loạn sử dụng chất, rối loạn hành vi…

Biến chứng của Hội chứng PTSD

Hội chứng PTSD có thể gây xáo trộn nghiêm trọng cho cuộc sống của người mắc phải, ảnh hưởng đến sinh hoạt hàng ngày, các mối quan hệ và khả năng hòa nhập xã hội. Nếu không được điều trị kịp thời, các triệu chứng của PTSD có thể trở nên nghiêm trọng hơn, dẫn đến các vấn đề như rối loạn lo âu, rối loạn cảm xúc và tâm trạng, lạm dụng chất, các bệnh lý về thần kinh. Trong những trường hợp nặng hơn, người bệnh có thể xuất hiện hành vi và ý định tự sát, hoặc tự hại bản thân.  

Chẩn đoán PTSD như thế nào?

Bệnh nhân phải trải qua một sự kiện chấn thương tâm lý, trực tiếp hoặc gián tiếp, và có các triệu chứng thuộc từng loại trong ít nhất 1 tháng: